ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

                    

      Τα Χριστούγεννα δεν εορτάζονταν κατά τους πρώτους αιώνες του χριστιανισμού. Απο το τέλος του 3ου αιώνα ξεκίνησαν να εορτάζονται μαζί με τα Θεοφάνεια την 6η Ιανουαρίου. Απο τον 4ο αιώνα καθιερώθηκε, έπειτα από πολλές συζητήσεις και διαφωνίες, να εορτάζονται τα Χριστούγεννα την 25η Δεκεμβρίου. Είχαν προταθεί διάφοροι μήνες του έτους λόγω κυρίως του ότι ούτε στην Παλαιά, αλλά ούτε και στην Καινή Διαθήκη δεν δινόταν κάποιο χρονολογικό στοιχείο για το πότε γεννήθηκε ο Χριστός.
Η εκκλησία όρισε την 25η του Δεκέμβρη ως ημέρα εορτασμού της γέννησης του Χριστού για να μπορέσει να αντικαταστήσει την μεγάλη εθνική εορτή του αήτητου Ήλιου. Ο ορισμός της γιορτής αυτής έλαβε χώρα στη Δύση, ενώ στην Ανατολή ήρθε προς το τέλος του 4ου αιώνα. Γνωρίζουμε ότι τα Χριστούγεννα εορτάστηκαν πρώτα στην Κωνσταντινούπολη το 378 και στην Αντιόχεια το 386. Για την Αντιόχεια γνωρίζουμε την χρονολογία λόγω ομιλίας του Ιωάννου Χρυσοστόμου, που εκφωνήθηκε με την ευκαιρία της γιορτής. Αυτό που προκαλεί εντύπωση είναι ότι στη Βηθλεέμ, την γενέθλιο πόλη του Χριστού, τα Χριστούγεννα γιορτάστηκαν για πρώτη φορά το 433. Η παγίωση της γιορτής οφείλεται στον Ιωάννη τον Χρυσόστομο και τον Γρηγόριο τον Θεολόγο.Το χρονικό διάστημα μεταξύ Χριστουγέννων και των Φώτων ονομάζεται κατά τους Βυζαντινούς γιορτή των Καλανδών.

   Οι γιορτές στο Βυζάντιο είναι στενά συνυφασμένες με την εκκλησία, πόσο μάλλον η γιορτή των Χριστουγέννων. Το πρωί της 25ης Δεκεμβρίου γινόταν λειτουργία στην εκκλησία και για να εορταστεί η γέννηση του Χριστού ο κόσμος καθόταν με τέτοιον τρόπο, έτσι ώστε να δίνεται η εντύπωση σπηλαίου και στο κέντρο τοποθετείτο ένα στρώμα πάνω στο οποίο ξάπλωνε ένα παιδί που παρίστανε τον Χριστό. Η παράδοση αυτή μαρτυρείται μέχρι και τον 12ο αιώνα από τον Θεόδωρο Βαλσαμών.

Μονή Οσίου Λουκά. Βοιωτία. 11ος αιώνας.

    Την επομένη των Χριστουγέννων υπήρχε το έθιμο να ανταλλάσσεται ως δώρο στις οικίες το λεγόμενο «λοχόζεμα».  Το λοχόζεμα είναι ζωμός, στον οποίο ανακάτευαν ψημένο σιμιγδάλι και το έδιναν στις λεχώνες για να παράγουν περισσότερο γάλα και ανταλλασσόταν προς τιμήν της λοχείας της Παναγίας. Το έθιμο αυτό κατακρίθηκε από την εκκλησία και καταργήθηκε με τον 79ο κανόνα της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου, γνωστή ως η εν Τρούλω Σύνοδος. Ωστόσο, ο Συμεών ο Μεταφραστής το αναφέρει τον 10ο   αιώνα, πράγμα που δείχνει πως παρά τις προσπάθειες της εκκλησίας δεν καταργήθηκε εντελώς. Φαίνεται, όμως, ότι μέχρι τον 12ο αιώνα είχε εγκαταλειφτεί από όσο ξέρουμε, τουλάχιστον στην Κωνσταντινούπολη.
     

   Κατά τη διάρκεια της γιορτής οι άνθρωποι πρόσεχαν οι οικίες τους να είναι φροντισμένες, στόλιζαν τα υπέρθυρα, καθάριζαν τους δρόμους και στόλιζαν τα καταστήματα τους. Στολίζονταν, επίσης, και διάφορα δημόσια μνημεία. Ο στολισμός αποτελείτο κυρίως από δενδρολίβανο, κλαδιά μυρτιάς και εποχιακά άνθη.

   Τα παιδιά πήγαιναν από σπίτι και σπίτι και έψαλλαν τα κάλαντα με τη συνοδεία αυλών και συρίγγων, ενός πνευστού οργάνου που μοιάζει με τον αυλό του Πανός ή το Πανφλάουτο. Από κάποιους στίχους του 12ου αιώνα του Ιωάννη Τζέτζη γνωρίζουμε ότι τα παιδιά μαζί με τα κάλαντα απεύθυναν και εγκώμια στους ιδιοκτήτες των σπιτιών και δεχόντουσαν τα φιλοδωρήματά τους. Δεν ήταν, όμως, μόνο τα παιδιά που περιφέρονταν στους δρόμους και έλεγαν τα κάλαντα, αλλά και ενήλικοι μουσικοί, οι οποίοι μάλιστα όταν δεν αμείβονταν με το ποσό που ήθελαν συνέχιζαν να τραγουδούν μέχρι αργά την νύχτα.

      Έχει γραφτεί, και όχι άδικα, ότι καθ΄ όλη τη διάρκεια των εορτών, που κρατούσαν όπως είδαμε δώδεκα ημέρες, επικρατούσε ένας άνεμος τρέλας στο Βυζάντιο. Ο λαός πλημμύριζε τους δρόμους και ξεφάντωνε ξεφεύγοντας από τα κατεστημένα όρια. Μέσα στο εορταστικό αυτό κλίμα κάποιοι χτυπούσαν τις πόρτες των σπιτιών μην αφήνοντας τους ένοικούς τους να κοιμηθούν. Στις οικίες των πλουσίων συγκεντρωνόταν κόσμος που ζητούσε επιτακτικά δώρα και ισχυριζόταν ότι οι κάτοικοί του τού χρωστούσαν χρήματα. Επικρατούσε μάλιστα η συνήθεια της μεταμφίεσης. Αν πάρουμε ως κυριολεξία τα λόγια των συγγραφέων της εποχής, οι μεταμφιέσεις αυτές δεν πρέπει να είχαν όριο. Οι άνθρωποι παρίσταναν άγρια ζώα, σάτυρους, καλόγερους προκαλώντας τη φρίκη της εκκλησίας, ενώ ακόμα και κληρικοί και μοναχοί έπαιρναν μέρος στις διασκεδάσεις ντυμένοι ως σάτυροι και βαδίζοντας στα τέσσερα σαν τα ζώα. Μάλιστα την ημέρα αυτή υπήρχε μία σχετική ελαστικότητα των αρχών αφού οι αυτοκράτορες απαγόρευαν τη σύλληψη ανθρώπων που είχαν υποπέσει σε ελαφρά παραπτώματα. Επιπλέον επικρατούσε η συνήθεια να δίνεται χάρη σε κρατούμενους οι οποίοι δεν βαρύνονταν με κακουργήματα.

Μουσικοί, Μικρογραφία σε χειρόγραφο (Σύνοψις Ιστοριών Ιωάννου Σκυλίτζη, Ισπανία, Μαδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη).

                                                                     

   Ο αυτοκράτορας έδινε διαταγή κατά τις ημέρες των γιορτών να γίνονται ιπποδρομίες, ένα θέαμα πολύ αγαπητό στους Βυζαντινούς. Η εκκλησία ήταν αρνητικά προσκείμενη προς αυτό και προσπάθησε να σταματήσει αυτή τη συνήθεια, ωστόσο δεν φαίνεται να κατόρθωσε τίποτα, καθώς τα θεάματα αυτά συνεχίστηκαν χωρίς να καταργηθούν.
   

      Ο Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος στο έργο του De Cerimoniis αναφέρει ότι την ημέρα των Χριστουγέννων ο αυτοκράτορας έμπαινε στην Αγία Σοφία φορώντας το στέμμα του και χλαμύδα, συνοδευόμενος από την αυτοκρατορική αυλή. Στη διαδρομή από το ανάκτορο προς την Μεγάλη εκκλησία ο λαός τον επευφημούσε και οι εκπρόσωποι των Δήμων του απήυθυναν ευχές.  Οι δρόμοι ήταν φροντισμένοι και στολισμένοι με κλαδιά μυρτιάς, δενδρολίβανο και άνθη.    

     Όταν βρισκόταν μέσα στην Αγία Σοφία έβγαζε το στέμμα του και μπροστά στη βασίλειο πύλη συναντιόταν με τον Πατριάρχη και εισέρχονταν μαζί στον ναό. Έπειτα, προχωρούσαν προς το Ιερό, ο αυτοκράτορας προσκυνούσε και αποχωρούσε στο μιτατώριο, μέχρι τη στιγμή που έπρεπε να κοινωνήσει. Στην επιστροφή ο λαός επευφημούσε ξανά τον αυτοκράτορα, ενώ ακούγονταν και ευχές στην λατινική γλώσσα. Ακολουθούσε μεγαλόπρεπο γεύμα στο ανάκτορο, στο οποίο παρευρίσκονταν μέλη της αυτοκρατορικής αυλής, ξένοι διπλωμάτες και δώδεκα φτωχοί σε αντιστοιχία με τους μαθητές του Χριστού. Την ημέρα εκείνη απαγορεύονταν οι συλλήψεις μόνο για μικρά παραπτώματα.

Η βασίλειος Πύλη της Αγίας Σοφίας
 
     Η 1η Ιανουαρίου ήταν πέρα από την πρώτη μέρα του μήνα και η πρώτη μέρα του χρόνου, κάτι που είχε καθιερωθεί ήδη από τον 1ο αιώνα π.Χ.. Τον εορτασμό αυτό τον διατήρησαν και οι Βυζαντινοί, οι οποίοι, όπως και οι Ρωμαίοι, συνήθιζαν να στολίζουν τις πόρτες τους με κλαδιά δάφνης ή στεφάνια από λουλούδια. Η ημέρα αυτή γιορταζόταν με μεγάλη χαρά από τους Βυζαντινούς, ενώ κατά τη διάρκεια της ανταλλάσσονταν χρηματικά δώρα. Στα παιδιά δινόταν δώρο μετά την ανταλλαγή των ευχών, ένα νόμισμα. Πέρα, όμως, από τα χρηματικά δώρα, ο κόσμος αντάλλασε δώρα, καρπούς και γλυκίσματα. Υπήρχε δε η αντίληψη ότι πρέπει να περάσουν την ημέρα όσο πιο εύθυμα και χαρούμενα γινόταν για να έχουν αντίστοιχα ένα χαρούμενο χρόνο. Για αυτό και φρόντιζαν να διασκεδάζουν με γεύματα και χορού,ς αλλά και να μεταμφιέζονται σε διάφορα ζώα. Οι Βυζαντινοί, επίσης, ήταν προληπτικοί και φρόντιζαν ο πρώτος άνθρωπος, που θα μπει την 1η Ιανουαρίου σπίτι τους να τους φέρει και καλοτυχία για την καινούργια χρονιά, μια δοξασία που ισχύει ακόμη και στις μέρες μας.

Αναπαράσταση μουσικών και χορευτών Τοιχογραφία, Ναός Αγίας Σοφίας, Ουκρανία, Κίεβο (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΚΒΜΜ).

   Στην Κωνσταντινούπολη, για όσο ίσχυε ο θεσμός της υπατείας, ο ύπατος μοίραζε σακουλάκια με χρήματα στο λαό, τα λεγόμενα «αποκόμβια». Από την περίοδο του Ιουστινιανού Α΄ και εξής δόθηκε η εντολή να μοιράζονται μόνο αργυρά νομίσματα, τα μιλιαρήσια, και όχι χρυσά.
    Την 3η Ιανουαρίου διοργανώνονταν ιπποδρομίες, που ακολουθούνταν από συμπόσια και τυχερά παιχνίδια. Στο ανάκτορο ο αυτοκράτορας παρέθετε μεγαλοπρεπή συμπόσια.
Κατά την διάρκεια των Καλάνδων τα σχολεία έκλειναν και δεν γίνονταν δίκες.

 Βιβλιογραφία

Κουκουλές Φαίδων, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, τόμος Στ, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1955.
Cameron Averil, Οι Βυζαντινοί, εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα 2009.
Βαλτέρ Ζεράρ, Η Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο στον Αιώνα των Κομνηνών (1081-1180), εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1990.
Kazhdan Alexander & Constable Giles, People and Power in Byzantium, Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies, Ουάσινγκτον 1982.

ΠΗΓΕΣ: https://www.arthro-13.com/news/o-eortasmos-ton-christoygennon-kai-tis-protochronias-sto-vyzantio/

           http://www.historical-quest.com/ekdoseis/109-archive/mesaioniki-istoria/658-xristougenna-                 sto-byzantio.html